Амирлал

13 аашаа хавиар нэг гаргаад, амьдралаа “хэврэг” хэмээн дүгнэчихээд алга болсон адайр хүүхэн арай тайвширч амьсгаа авахтайгаа болчихоод сууж байна. Ажлаа пялаад өчигдөр агаар салхинд гарлаа, аавынхаа газар дээр очлоо, ар бэлээр нь тоглож өссөн Дархан-Ууландаа мөргөлөө, ганц өдөр гэхэд юм юм л амжууллаа. Хүний төлөө амьдарч яваам шиг хүрэнтэж чинэрсэн юм л яваад байсан юм сүүлийн хэд хоног.

Дарханаас далаадхан км-ын цаана миний төрсөн газар Шарын гол сум бий. 1970-аад оны сүүлээр Хужирбулангийн цэргээс халагдсан шижгэр таван залуу саналаараа Шарын голын уурхайд ажиллахаар хөл тавьцгааж, тэдний нэг нь Худалдаа бэлтгэлийн треэстэд ажилладаг шавилхан бүсгүйтэй гэр бүл болсноор манайх гэдэг айл гал голомтоо асаасан. Угсаа гаралаа хөөвөл угшил нутаг маань өөр ч унасан газар минь энд болохоор би үргэлж хоргодож, бас тэмүүлж явдаг юм. Аав ээж минь Найрамдлын Дархан-Шарын голыг босголцсон гэж бүлтэрч бардамнахаа бас мартахгүй.

“Та нар экскватор дотор хонож үзсэн үү” гэж найзуудаасаа байнга асууж ядаргаа болно. Дотроо ор, ширээ хөргөгчтэй муухан айлаас тохилог “10-70” алхдаг эксватор аварга том шанагаараа шороо хутган илчит тэргэний чиргүүлд ачиж байгаа дүр зураг миний сэтгэлд тодоос тод хоногшсон. Айлын ганц эрх охин аавыгаа дагаж ээлжинд гарч байгаа нь тэр. “24 гарч 48 амрана” гэж ирээд л хэзээ язааны уурхайчин шиг хэвлүүхэн ярингуут хүмүүс өхөөрдөнө. Нүүрсний угаар, тэсэлгээний чимээ нь хүртэл дотно, шар цэцэгсийн хөндий Шарын гол минь сайхан л газар. Одоо харин нүүрсний нөөц нь багасаад, дов тойрсон долоон нүх шиг гадна дотно түмэн алтны уурхай шаваад байгаль гэх юмгүй болж байгаа нь халагламаар. Ер нь манай сумдын нийтлэг төрх нэг иймэрхүү болж дээ. Овоолсон шороо, ухсан нүх, татарсан гол, хүрз барьсан нинжа гээд л. Бас хятад эзэнтэй хэд хэдэн тоосгоны цех байгуулагдсан байна лээ. Уурхайн хүчин чадал багасч хувьд гараад, ихэнх ажилтнаа цомхотгосон гэсэн. Насаараа уурхайгаа дагасан тэд нэг бол алтанд явж, үгүй бол тоосго цохиж байгаа гэж ээж хэлнэ лээ. Ийм ч газар байгаагүй дээ, цагтаа амьдрал гэдэг чинь буцлаад л, хүн гэдэг чинь бужигнаад л гэж ямар хошин шог дээр гардаг билээ. Гэхдээ л бага насаа өнгөрөөсөн газар минь болохоор цаанаа нэг дотно, сумын төвийн хэдэн байшин нь яг янзаараа, дунд нь дунд сургууль маань дүнхийгээд л сайхан харагдаж байна лээ. Буянтай газар шүү, манай Шарын гол.
Хэрэв “Гэрлэж амжаагүй явна” киног үзсэн бол уурхайчдын амьдрал тэр чигээрээ бий, бүр аавын нөгөө ээлжинд гардаг ах хальт тоглосон гээд бод доо. Хоёр жилийн өмнө уурхайн 40 жилээр дуучин Жавхлан очиж тэр киноны дууг дахин амилуулж клиптэй болгосон юм. “Төрсөн нутгийн минь уянга шингээд Танхилхан чамайг үзэсгэлэн болгожээ” гэдэг клипэнд сайн харвал уурхайчдын жижиг суурин, бидний өвөл нь гулгаж, хавар нь билетээ уншиж, том ангид орсон хойноо зун нь болздог байсан уул толгод гардаг. Шарын голын 40 жилийн ойн баримтат киноны текстийг бичсэнээрээ би өөрийгөө амьдралдаа ганц гавьяатай зүйл хийж, аавыгаа амьдад нь баярлуулаагүй ачийг нь хагас ч болов хариулсан гэж бодож явдаг. Гэхдээ тэр кино тийм ч сайн болоогүй л дээ.

За за, олон жил нутгаасаа хол явсан хүн шиг хальж өгсөн байна, нэг мэдсэн чинь. Мань мэт нутаг усаа саналаа гээд юу шальхав, энүүхэн ойрхон болохоор очиж ядах ч юу байхав. Гэхдээ л ээж эмээ хоёртоо харагдаж гийгүүлтлээ бас уддаг гэжуга. Санаа сэтгэл хямраад сүүлийн хэд хоног хачин байсан юм, хааяа ингэж далимдуулж хальт ч гэсэн тэнэж баймаар юм билээ. Аавын минь бурхан болсон өдөр байсныг хэлэх үү газар дээр нь очиж арц хүж уугиулаад, жаахан хэцүүвтэр айлууд амьдардаг хоёр давхар байшингуудын орчмоор хүүхдүүдэд бэлэг тараалаа. Сэтгэл гаргаж бэлдсэн болохоор, басхүү хүүхэд л юм чинь бүгд авах гэж пижигнээд алаан болох дөхөв. Арай л гэж дундаас нь амьд мултарлаа ккк. Зургаан дахь жил нь болж байгаа ч манай гэрийнхэн энэ өдөр хүүхэд хооллоод заншчихсан юм, энэ жил өвчин гараад хүмүүс тийм ч дуртай байхгүй болов уу гэж бодоод бэлэг тараасан нь зөв юм болов. Ганц удаа ч гэсэн гараа гаргаж бэлэг хүүдийлж, багачуудын баяртай царай харсан чинь замдаа ядарснаа ч эс тоон дагаад дээс тогломоор санагдлаа шд.

Тэгээд Дэстинигийн хэлснээр шүлгийн номоо өвөртлөөд /ном биш гар бичмэл/ Дархан-Ууландаа гарлаа. Ялигүй хүйтэн салхитай байсан ч нөмөртэй, бидний нэрлэдэг “Мэлхий хад”-ан дээр очиж суув. Хүрэн будгаар “10 а үүрд 1997" гэж бичсэн нь өчигдөрхөн ч юм шиг. Өврийн дэвтрээ эргүүлж тойруулж баахан уншлаа, бага насны дурдатгал сэргээд сайхан байнаа. 9-р ангидаа “Хүрэл тулга” шүлгийн наадамд түрүүлж байсан “Дархан-Уул аав минь” шүлгээ уншаад, яг л энэ өдөр ирэхийг мэдэж бичсэн юм шиг сонин санагдаад явчлаа. Тухайн үедээ аав, уул хоёроо адилтгаад байдаг л нэг санаагаар бичсэн ч 16-тай хүүхэд гэхэд аятайхан сэтгэжээ гэж анх удаа өөрийгөө тоов. Магадгүй тэр мөчид яг л энэ шүлэг шиг аав уул хоёроороо нөмөрлөөд сууж байгаа болоод тэрүү сэтгэлд их л дотно буулаа. Доор сийрүүллээ.

Дархан-Уул аав минь

Идэр цагийн жавхаа буурал соронд саатаж
Ирэх хаврын өнгө мөнгөн бэлд нь зурайж
Үрчлээ баян магнайд нь гүн атираа суусан
Үүрэглэх шөний зүүдэнд зүүрмэглэж хонох уул минь.

Гэрээс хүслийг нь үл хайхран томоогүйтэж
Гэнэн багийн харгайгаар амьдралд хазгай гишгэсэн
Үр ачдаа гомдож хөмсөг зангидан хүглийсэн
Үсэн буурал аавыг минь энэ л уул орлоно.

Униар татан дүнсийх аглаг хөвч ууланд
Уртын дуундаа уярсан аавын минь дүр шингээстэй
Уйтгар гуниг бүхнээ энэ л ууланд шивнэж
Учрал хагацлын хавцлаар чимээгүйхэн урснам би.

Урсахдаа би уулаа нэгэн хэмээр элээж
Ухаан тэгш аавынхаа өвөр бэлээр ундаалж
Эргэх дэлхий тэнхлэгээ 16-дахиа тойроход
Энэ л уулын нөмөрт охин насаа үднэм би.

Баяр гуниг ээлжлэх агшин хором бүрт
Бараан уулсаа харан сэтгэл уужран тэнийдэг юм
Энрхий үрээ сайшаан толгой дохин мишээх
Энэ л дүрийг би нутгаас уулнаас олдог юм.

1996 он 11-р сар /Шарын гол/

Салбарч, салбайтлаа урагдсан дэвтрээ уншаад байхнээ бас ч хөгийн хөгийн юм их байх юмаа. Аяар ганц нэгээс нь оруулж амьтны элэг авнаа.

Нервтэж гүйцсэн тархиа амраасан шигээ нэг өдрийг ийн өнгөрөөлөө. Одоо хэсэгтээ л харсан болгоноо хагачиж, барьсан бүхнээ хэмхэчмээр санагдахгүй байх ккк. Цаанаа нэг уужирснаа мэдэрч байна, өнөөдөр л гэхэд жаахан тиймэрхүү мэдээ хүлээж авсандаа нэг их ач холбогдол өгсөнгүй. Хошин нэвтрүүлгийн текст бэлдэж өгдөг байсан нэг студи гэрээ цуцлъя гэсэн байна. Аргагүй дээ дандаа цагаас нь хоцроож юмаа оройтуулдаг над шиг баагийгаас залхаа биз. Тэгээд ч миний сонирхлыг тэгтлээ татахгүй байсан юм, яахав яахав. Өөр бас нэг төлөвлөсөн ажил хойшлогдчихлоо, гэвч бас л яая гэхэв, хааяа графикаас гажиж амьдрах зүгээр юм кккк.