Үгийн уурхай

Idea гэгч эрэг духалж, эргүү толгойлсон нөхөр энэ яваа насандаа их олон багшийн укаасагны амт үзжээ. Укаасаг гэж яагаав, ууртай багш нарын ганц зэвсэг, амсахад гашуун ч амин дэмтэй эд байгаагүй юу. Уул нь хичээл заахдаа заагуур мод болгож ашиглах ёстой эд шиг байгаа юм. Даанч мань мэтийн данхар толгой тэрхүү “шидэт саваа”-наас хэчнээнийг ч толгойгоороо мөргөж хугалсан юм бүү мэд. Тэрний хүчинд өнөөдөр өдий зэрэгтэй яваа ч юм билүү.

Нээрээ хүн яслийн, цэцэрлэгийн, анх “а” үсэг заасан, арван жилд анги даасан гээд яасан ч олон багшийн гар дамждаг юм. “Муу хүний заяа завагт” гэгчээр Idea-д хичээл орж байсан хүмүүсийн ихэнх нь эрдэмд бүрэн боловсорч, эрх хүүхдийн эвийг олох аргад суралцсан эрдэнэ мэт улс байж. “Багшийн эрдэм шавьд” гэдэг үг үнэн байсан бол энэ янзаараа аль хэдийн ерөнхийлөгч болчихгүй юу. Даанч ард түмэн буруу хүнээ аваачиж сонгочихоод л араас нь бухимдаад явахын./кккк/. Гэхдээ амандаа орсон эрдэм номыг хэлээрээ түлхэж гаргасан хэсэг бүлэг нөхдийн нэг нь гэдгээ мэддэг маань сайн хэрэг л дээ. Олон жил заасан мөртлөө огт дурсагддаггүй нэгэн байхад хэдхэн цаг хичээл орчихоод дурсамжийн тасархайд үлдсэн нэг нь байх юм.

Оршлын оронд өгүүлэх ину-г түр зогсоогоод олноо дурсагдах, онцгой ачит нэгэн багшийнхаа тухай хэдэн өгүүлбэр татлая. Үг хэмээгчийн үнэ цэнэ, үүрэг ролийг магадгүй энэ багшаасаа ч ойлгосон байж болох юм. Овилгогүй оюутнуудад орчин цагийн монгол хэл заасан багшийн маань алдар Цагаантуг овогт Мягмарын Саруул-Эрдэнэ. Мань эр “Монголын нууц товчоо”-г анх англи хэлнээ орчуулсан, хэл шинжлэл, судалгааны үй олон ном хэвлүүлж, үе үе өдөр тутмын сонингуудаар өвөрмөц өнгө аястай өгүүлэл нийтлүүлдэг, хэл шинжлэлийн хамгийн залуу доктор гээд үг сүггүй магтах үйлс бүтээл арвинтай хүн л дээ.

Цахим ертөнцийнхөн андахгүй байх. Интернэт гээч нь энгийн хэрэглээ болоогүй үед багш маань анх “Цахим улаач” веб хуудас ажиллуулж, бүтээл туурвилаа бусдад түгээж явлаа. http://tsahimulaach.tsahimurtuu.mn/ Одоо ч АНУ-ын Индианагийн их сургуульд зочин-судлаачаар ажиллаж, зохиол бүтээл, судалгааны ажлаа үргэлжлүүлсээр, цахим сүлжээгээ хөтөлсөөр л яваа. Гэхдээ жирийн шавь намайг бараг санахгүй байх.

90-ээд оны сүүлээр Саруул багш монгол телевизэд “Үгийн уурхай” нэвтрүүлэг бэлтгэн нэлээд хэдэн жил хөтөлсөн юм. Зарим нь санаж байж ч магадгүй. Хотын гудамжаар алхаж, алдаатай үг үсэг, хаяг реклам тайлбарлахаас эхлээд угийн бичиг хөтлөх, үг хэл соёлоо эрхэмлэн дээдлэхийн утга учрыг сурталчилдаг байлаа. Бас сонирхлоороо англи шүлэг, дуу орчуулж, товхимол хэвлүүлдэг байв. Toni Braxton-ы “Unbreak my heart” дууг “Элэг зүрхийг минь бүү эмтэл” хэмээн гайхалтай орчуулсныг “Уруулын будаг” хамтлаг ая хийн дуулж байсан удаатай. Гэхдээ оюуны өмч ашиглахдаа багшаас зөвшөөрөл энэ тэр аваагүй гэсэн.

З-р курсэд байхдаа Саруул багшаар курсын ажил удирдуулж байлаа. Телевизийн спортын сэтгүүлчдийн нэвтрүүлгийн текстийг хурааж, хэл найруулга, нэр томьёо, алдаа оноон дээр нь анализ, ажиглалт хийхийг багш маань санал болгосон хэрэг л дээ. Бидэнд өөр сургуулиас ирж хичээл заадаг байсан болохоор багштан тэр бүр олдохгүй. Курсын ажлын сэдэв сонирхолтой байсан уу сургуулийнхаа илтгэлийн тэмцээнд бие дааж ороод түрүүллээ. Дараа нь улсын хэмжээний оюутны илтгэлийн уралдаанд оролцох болоод ангийн анд Заяа бид хоёр багшийг дуудлаа. Багшийгаа ирчихвэл сандрахаа больчих юм шиг санагдаж билээ. Даанч мань хүн байдаггүй, бид хоёр ч бөөн гомдол. Яг тайзан дээр гарахын өмнөхөн багш жижигхэн хайрцаг барьчихсан яарсаар ирэв. Хайрцагаар яах нь вэ гэтэл “Энэ илтгэл тавих индэр нь хэтэрхий өндөр юм. Заяа ч яахав нуруулаг юм чинь гайгүй байх. Idea-г цухуйхгүй байх гэж бодоод” гэж билээ. Сонирхолтой хүн шүү.

Төгсөх жил курсын ажлаа үргэлжлүүлээд дипломын ажил болгов. Үндсэн сургуулийнх нь оюутнууд биш болохоор бид хоёр хэнэггүйтээд алга болчихно. Хамгаалах хугацаа ойртсон үед багш нэг оюутнаар захиа явуулжээ. Уншаад бүр толгой эргэчихэв. Шүлэг гэхэд шүлэг биш, тэгсэн мөртлөө доош нь мөрлөсөн, учир битүүлэг үгс байх юм. Дахин дахин уншаад, эргүүлж тойруулж хараад юу ч ойлгодоггүй.

Бичиж хийж байгаа болгонтой чинь
Бийрээр туурвисан бүтээл мэт
Биечлэн танилцах шаардлага байна.
Цаглашгүй эрдмийн аянд мордох
Цаг хугацаа тулсан гэдгийг
Тааварлаж хэлэх хэцүү үед
Та хоёр маань ойлгож байна уу
Яг үгчлэн санадаггүй ээ sorry, нэг иймэрхүү л юм байсан санагдана. Дараа нь харин нэг мөр алгасаад уншихад жинхэнэ утга нь гарах байсан юм байна лээ. Дайны үед олзлогдсон хүмүүс бие биедээ захиа дамжуулахдаа иймэрхүү мөр алгасуулж уншигдахаар бичиж гол санаагаа нууцалдаг байсан гэсэн.

Бас нэг хичээл нь санаанаас гардаггүй юм. Ардын дуунд “хө” ямар чухал болох тухай. “Хө” хэмээх хүч нэмсэн түрлэгийг хэрэглэж байж ардын дууны ая үг хоёр зохицолддог. Харин сүүлийн үеийн дуунууд үгээ аялгуундаа зөв хуваарилаагүйгээс аяндаа түрэгдээд утга нь шилжээд байгааг жишээгээр тайлбарлаж билээ. Та нар ч гэсэн аялаад үзээрэй.

"Замбуулин хорвоогийн нааран доор
Захгүй их хөвөрсөн" гэж дуулагддаг.
Ямар нэг юм наар буюу модон орны доор биш дээр л байдаг баймаар юм. /кккк/
"Ээ хүслэн татсан амраг чи минь эээ
Ээ хүүрэн зүрхний уяа юмаа хө"
Хүүрэн зүрх гэдэг чинь цогцост л хэрэглэгддэг үг баймаар.
"Бадамланхуяа усан мандал гандашгүй еэ
Баахдаа чи минь ухаан бодлоос салшгүй еэ" гээд эдгээрээс гадна бүр орчин үеийн хит болсон олон дуунаас жишээ авч билээ. Даанч Idea-гийн memory дахь багтаамж хүрэлцсэнгүй, ачаалж байгаад гацсан бололтой санадаггүй ээ.

Диплом хамгаалахын өмнөх өдөр бид хоёр багшийн гэрт очив. Хоёр тэрсхэн хүү нь шалаараа дүүрэн тоглоом тараагаад гэрээ цэцэрлэг болгочихсон, багш ханаараа дүүрэн ном өрөөд өрөөндөө төв номын сан байгуулчихсан, дулаан уур амьсгалтай сайхан айл байлаа. Эхнэр нь гэж хөөрхөн ааштай эгч бид хоёрыг дайлаад л. “Саруул оюутнууддаа их хатуу байдаг. Та хоёрыг өөр сургуулийнх болохоор овоо зөөлөн хандаж дээ” гэж байсан санагдана. Спорттой ямар нэг сэжмээр холбоотой байсан болохоор л бид хоёрыг тэгж эрхлүүлсэн хэрэг л дээ. Бөхийн цолыг гурван хэлээр орчуулснаа багш харьцуулж тайлбарлаад л. Наад хоёр нь ойлгож байгаа ч юм байхгүй. Би бүр “Чамин ганган өнгө нь солонгороод” гээд дуу аялчихсан зогсож байгаам чинь.

Дипломоо ч амжилттай хамгаалж багш бид гурав учиргүй тэмдэглэж билээ. “100 хувь найдвартай тураана” гэсэн телевизийн зарыг шоолж үхтлээ инээлдээд л. Хүнийг 100 хувь тураачихаар цаана нь юу үлдэхэв дээ. Үг гэгчийн үнэ цэнэ, үр дагавар тэгж л ой тойнд минь багшийн тухай сайхан дурсамжтай хамт үлдсэн юм. Гэвч би багшийнхаа захисанчлан телевизийн хүн болоогүй. Алдаа засдаг “Ангууч” программ шиг ч ажиллаагүй. Монгол хэлний яруу тансагийг илтгэсэн бүтээл тууриваагүй. Зүгээр л сулдаа ганхаж, суудалдаа шигдсэн амьтан. Өнгөц харахад болохгүй юмгүй ч өнгөр лүү нь шагайвал болж байгаа юмгүй. Хааяа үг гуйвуулж кайф авах буюу, хамар доорх хагархайнаас гарч байгаагаа учиргүй хянадаг хүн болно. Эсвэл хүний хэлснээс дотроо өө эрж хүслээ хангаж таашаал авна. Ийм л ичиж үхмээр шавь их багшийгаа нэхэн дурсаж сууна. Үүнийг хэрвээ уншвал багшид маань таалагдахгүй байх. Гэвч би тоохгүй, сайн багшийн муу шавь байж яагаад болохгүй билээ. Арвин баялаг уурхайд орчихоод алт мөнгөнөөс нь авч чадаагүй атга шороотой л гарч ирсэн хүн байгаа биз. Багтаамжийн минь хэмжээ тэр байсан юм байлгүй дээ.

Танд Монголын Багш нарын баярын мэнд хүргэе.